Inicio » Notas de agua

Colorado apan, atl ipan ome tlahli

Audio en náhuatl

Ken noyekchiwa amatl ipan totlaltipak ipanpa in atl ipan apan Colorado: tlinon xwel nochiwa iwan tlinon nochiwa ipan atenko kan tlami

Okiyekchih: Ana Lorena Hernández Kanemoto, Ana Paula Barbara Mendivil, Astrid Avril Bernal Montañez, Carlos Iván Chacón Aceves, Emma Sofía Danel Portillo, Hanna Quizely Guerrero Ortiz, Marco Aurelio Calderón Baez y Ximena Gallardo Romero

In atenpanko kan tlami tlahli ipan atl, ken in apan noso asewihli, tlin kipanoah kan tlahli ipan ome tlalpan. Ken nokwi in atl noneki tekitl, tekio ipan in tlalpan kan tlami intlal, panpa kipiya ika omeme tekitiskeh panpa notlanehtiah atl iwan tlahli.

Kwak san se tlalpan kikwi welis amayanalos iwan tlawakis inakastlan tlalpan.

Weika, noneki amatl iwan okseki makoalis kan tlapalewia san kwaltsin iwan ma tiknemilikan ken nokwis;  no ihkon tikmalwiskeh iwan tikyekchiwaskeh tonemilis ipan atl, tikmalwiskeh totlaltipak iwan ken tiktitlayekanaskeh tlalpanme.

Tlin xwel tekawilia ma tlamalwilo ika atl ipan tlalpan in ika lah saman nokwi; ken xoyawi atl kwak nokaltilo tlin oksepa lah saman tonati iwan tlawaki.

Ken nokwis atl ipan ome weyi altepeme

Ika ma nomalwi atl iwan nochi tlin meya ipan totlaltipak noneki ma tikmalwikan atl iwan maka ma tikixpolokan. Tlin techyolahmanaskia ika in atl tetlawisokiltia iwan xsan sehkan techtlalia ipan tlawisokihli kan tlami tlahli; tlin noneki ika nochti kwahli ma kwikan kahli, chipawak iwan weyi nohnoka ma ahsi inpa in weyi kalpanme noso tlalpanme.

Colorado apan iwan ken kixeloa tlahli

In apan Colorado meya ipan se tepetl itoka Rocosas ipan Colorado tlahli ipan EUA. Tlami ta kan weyi apan itoka golfo ipan California tlahli iwan, aman, ikomekayo nokawa ipan se tlahli nokawa ipan in tlayekantli México.

In apan kinatlitia weyi tepetl, panpa kiatekia weyi tlahli, panpa san yehwa ahsi atl. In atl kiatlitia nochi tlaltipaktli ipan América ipan katlakpak siwatlanpa, iwan tepalewia ika ma onya tomin, ma onya xihtli iwan tlamachilistli. Ipan kan weyi apatlawak chantih miyekeh yolkeh iwan xihtli, tlin tlapalewiha maka ma tonati; noihkon, miyek apan ipan in Colorado kan nomeyaltia tlawihli, nikan noyekchiwa tlawihli nohnoka.

Sanpa, ken nesi apan kan tlami itlal México iwan EUA ka tlatsintlan ipan Colorado apan panpa amayanalo iwan ika lah yotohlantiyak iwan onka tomin nowisokilo ika atl, weika in atenpan panpa noyolwisokilo iwan ihkon moyolsewilo.

Ipan tenpan tlami tlahli onka ome ken tikixmatis atl: tlin onka pani ipan tlahli, iwan tlin onka ihtik tlahli, noihmati atlalkon. Nochi ome nosalowah ika okseki atl, tla san yehwa nonamiki noso kinamiktia tlaltipakchanehkeh.

Maski  yeonka kalyekankeh kan kimachiwah atl iwan apan tlin onka pani ipan tlahli, xno ihkon panoa kwak tiktenewaskeh atl tlin ihtik tlahli yah. In kihtohneki ika poliwi ma notekipano ipan Weyi amochtli, kon xnoweyiliah wan xnopalewiah, xwel nehnemi iwan xwel nomachiwah.

Ken noxeloa atl ipan in Colorado apan

Miyekeh akin kinemilia ma tikmalwikan totlaltipak kihtoah ika maka ma tikixkahkayawakan ken tikwiskeh in apan, panpa imekayo in Colorado mexianoapan xsaman weyiapan; iwan on xihtli tlin onpa yoixwak noiskaltia san yehwatsin, ken in Salón weyi apan, itech Colorado apan iwan yenkwik. Ihkon wel noitta ken nowisokilo kan tlami tlahli.

Ipan México tlahli in Colorado apan ipan EUA iwan itlahtlanilis Comisión Internacional de Límites y Aguas (CILA). Ipan in amatl itoka Tratado de Aguas de 1944, kipiya ika noxelos 1 850.234 Mm3 ipan kwaltsin xihtli iwan 2 096.931 Mm3

Kwak lah miyek atl. Notlahtlani ipan in asewihli itoka José Ma. Morelos (LIN) iwan in aohtli Sánchez Mejorada (LIS). Ipan se xihtli kwaltsin onka iwan kiseliah 1 677.545 Mm3 kan noxeloa iwan 172.689 MmIpan in, walewah ipan Valle ne Yuma, Arizona, EUA.

Iwan noihki, EUA kwelitta ipan apilkayan iwan kan kohtitih weyi atl kan kixeloa asewihli, onpa kiteltiah atl ipan atlawihli ipan nohnoka ipan in Intermountain West (ipan tepetl tlanestlanpa). Sanpa, ika lah kiixpolowah atl, ipan 1960 xihtli, Colorado apan xkeman ahsi ta kan weyi apan.

In yekamochtli kihtioah ika ma nomalwi in Colorado apan iwan nochi kan nochayawa atl, kan nohnoka ma notlakaittakan. Sanpa, tlin noihtoa iwan tlin nochiwa xnoihki ―lah tlasohtepewah iwan kimoyawah atl― nochipa nowisokilo.

Tlahtohli tlin ika notsakwa

In ika nokwalanilo ika atenpan ika xkwahli nokwi atl ipanpa in Colorado apan miyekpa ma tiknemilikan. Maski in atl ipan notlakwaltihtokeh iwan ipanpa tekipanolo, noneki ma nomalwi iwan kimachiwakan, ken se yetlakayotl iwan maka ma poyeya. Ma noihto ken ma nomalwi, ma noihto kwahli ken notekipanoltis atl mohmostla ipan kalpan iwan ipanpa totlaltipak.

Amochtli

CEA Jalisco. (s. f.). Lago de Chapala. Recuperado de https://www.ceajalisco.gob.mx

Cortez-Lara, A. A. (2010). Reflexiones teórico-metodológicas sobre la cultura de sustentabilidad en el manejo de aguas transfronterizas del bajo río Colorado. Culturales, 6(12), 9-42. Recuperado de https://www.scielo.org.mx

De-Stefano, L., Edwards, P., De-Silva, L., & Wolf, A. T. (2010). Tracking cooperation and conflict in international basins: Historic and recent trends. Water Policy, 12(6), 871-884. Recuperado de https://doi.org/10.2166/wp.2010.137

Del-Castillo-Sandoval, A. B. (2023, 12 julio). El lago de Chapala ha perdido 6.5 veces más agua de la que le extrae Guadalajara. UDG TV. Recuperado de https://udgtv.com

Fundación Aquae. (7 de diciembre 7, 2021). El río Colorado está siendo sobreexplotado. Recuperado de https://www.fundacionaquae.org

Puri, S. (2001). Internationally shared (transboundary) aquifer resources management. Recuperado de https://unesdoc.unesco.org