Inicio » In ch’áach’ajilo’ob

Yook ja’ ti’al ma’ chéen juntúul yuumili’

Audio en maya

Tumen Frida Michell Martínez Nava, tumen Valerie Navarro Morales

U káajbal

U yook ja’ Rio Bravo u k’aaba’e’ ku yáalkab ich u nojlu’umil Mexico yéetel u nojlu’umil Estados Unidos. U chowakile’ maanal ti’ 3 000 kilometros.

Yaan u ju’unil ts’íibta’an, tu ja’abil 1844, Tratado de Aguas u k’aaba’, tu’ux ku ya’alik bix unaj u t’oxikubáajo’ob yéetel u ja’il jejeláas yooko’ob ja’, ich le je’elo’oba’ u ja’il Río Bravo.

Tu lu’umil Estados Unidos ch’a’aba’an u t’aanil bix unaj u ch’a’abaj meyaj u ja’il rio Bravo. Ti’ le je’ela’ ts’oka’an u t’aan u petlu’umil Colorado, Nuevo México yéetel Texas, ba’ale’ je’el bix u t’oxmajilo’oba’ ja’e jach ku xu’upuj. Ja’e’ jump’íit tu tséel buka’aj máak ch’a’ik meyaj ti’.

U tse’elel u ja’ail ti’al ka bisak jóoyabe’ leti’ beet u p’íittaj u yook ja’ rio Bravo.

Río Bravoe’ ku páajtal u máan cheemo’obi’, ba’ale’ je’el bix ya’ab u máakil ch’a’ik u ja’ailo’ táan u xu’upsa’al. Ku ts’o’okole’ u bin u chokotal yóok’ol kaabe’ leti asab k’askúuntik xan. U ts’ooke’ tu wiitsilo’ob Nuevo Mexico yéetel Colorado ma’ táan u jach báanal bat chinchúuntik u p’ooto’ob, beyo’ ba’ax túun kun yíibil ti’al u ja’ilkubáaj yéetel u yo’ochint yook ja’ rio Bravo. Bey túuno yaan u sa’ap’aj.

Uti’al k k’aj óoltik w’aaj ba’ax u jeele’, tsukbalnajo’on yéetel ka’atúul xi’ipal ku kajtal naats’ ti’ rio Bravo. Leti’obe Jhonatan (J) yéetel Kevin (K). T k’áatchi’ito’ob xan.

1. ¿A k’aj óol wáaj río Bravo?

J: Beey, in k’aj óol.

K: Beey.

2. ¿Bax je’el u páajtal a tsikbaltik to’on tu yóok’lale’?

J: Jump’éel u yook ja jach k’a’ana’an ti’ México beeyxan ti’ Estados Unidos. U ja’ile’ ku ch’a’abaj ti’al jejeláas meyajlo’ob. Ba’ale’ u jaajil xane’ te’ k’iino’oba’ yaan talamil yéetel le yook ja’a.

K: Jump’éel yook ja’ jach nojba’al, ku ts’o’okole’ leti’ ts’áajik u xuul u lu’umil México yéetel u xuul u lu’umil Estados Unidos.

3. ¿Ti’al ba’ax meyajilo’ob ku ch’a’abaj u ja’il?

J: Ti’al paak’áal, ti’al tséental wakax, beeyxan ti’al industrias..

K: Ti’al ichnaj, ti’al aalak’o’ob, ti’al jóoyab, ti’al u meyaj fabricas, yéeel ya’ab u jeelo’ob.

4. ¿A woojelaj ka’ach ti’al u máank’abta’al jump’éel kilo bak’e’ unaj u xu’upsa’al 5 000 litros ja’ wáaj 20 000 litros ja’? ¿A woojel wáaj ti’al u jump’éel kilo arroz ku xu’upsa’al 1 500 litros ja’; ti’al jump’éel litro lechee’ kex 1 000 litros ja’ ku xu’upsal? ¿Ba’ax ka tukultik tu yóok’laj le je’ela’?

J: Yaj tu yóol máak u yojéeltik buka’aj ja’ ku xu’upul ti’ ba’al jach mix jach k’a’abéeti’, tumen ja’e’ unaj ka’ach u kaláanta’al.

K: Ma’ in woojel ka’achi’. Ba’ax kin wilike’ máatak k seen xupik ja’ ti’ ba’ax mix jach k’a’abéeti’, ku ts’o’okole’ chéen tumen u taakil u seen yantal taak’in ti’ máak.

5. ¿A woojel wáaj ka’achij u ja’il rio Bravo táan u p’íittaj tumen ku seen ch’a’abaj ti’al meyaj, tumen táan xan u sa’apaj tumen tu bin u chokotal yóok’ol kaab xan?

J: Míin in k’as wu’uymaj u ya’ala’al, ba’ale’ ma’ jach je’elen in wu’uy ma’alobi’.

K: Beey, in xokmaj wáaj ba’ax ti’ Facebook.

6. ¿Ba’ax túun ka wa’alik tu yóok’laj le je’elo’?

J: Ku yaajtal tu yóol máak yilik buka’aj ba’al ku beetik máak chéen tumen jump’íit taak’in.

K: In wa’alike’ ba’al unaj u je’elel máak u tukultej, yéetel xane’ ka ch’a’abak meyajtbil

7. ¿Wáaj ka béeyak a beetik wáaj ba’ax ti’al a wáantaje, ba’ax je’el a beetike’?

J: Tene’, ma’ in seen xupik ja’ kéen in máank’abt ba’ax ki beetik in konej.

K: Tene’, in woksik tu pool máak bix k k’askúuntik way tu’ux k kuxtala’ tumen ma’ táan k óoltik k kanáantik ja’.

8. Te’ex kaaja’ane’ex naats’ ti’ rio Bravo, ¿ba’ax je’el a wa’alik ti’ a wéet otochnáalilo’ob uti’al ka u ch’a’aj u tukulto’ob ba’ax ku yúuchula’?

J: Ka tsikbalta’ak ti’ob ba’ax táan u yúuchula’.

K: Je’el in wa’alik ti’obe’ ka chan xooknako’ob, ka u babalxoko’ob ba’ax ku yúuchuj, tumen ba’al beya, jach unaj ma’ k sutik k paach ti.

9. Walkil a woojel ba’ax ku yúuchula’, ¿ba’ax je’el a beetik ti’al a chan ma’alobkúuntike’?

J: Beey, in wa’alike’ tu yóok’laj le ja’ k ch’a’ik meyaj to’on sáansamalo’. K kaláantik. Kex ma’ noj ba’ale’, ba’ale’ ba’al uts, in wa’alik.

K: Yaan in táan óolttik ja’ kéen in ch’a’aj meyaj ten. Beeyxane’, in tsolik u nu’uk ti’ máax kin wilik táan u chéen xu’uxu’upik ja’

10. Ba’ax jach talam ti’ le ba’ax ts’o’ok a wu’uyika’.

J: U ya’abil ja’ ku pu’uluj chéen ti’al u máank’abta’al ba’al kombil.

K: Kex nojoche’, rio Bravoe’ táan u sa’ataj tu yóok’laj wíinik. Beeyxan in wu’uyik ku seen xu’uxu’upa’al ja’.

U ts’ook xook k’alik tsikbal

Ma’ k beetik bey ma’ táan k ilik le ba’al talam ku yúuchula’.

Mejen ba’al ku beetik wíinike’ ku nojochtal tu paach k’iin.

Ko’one’ex meyaj ti’al ka ila’ak ba’ax ku yúuchuj ti’ rio Bravo, ka u’uya’ak u t’aan. K’a’abéet k áantaj ti’.

¡Ko’one’ex k kaláantik ja’!

Jump’éel ba’al jats’uts

A woojel wáaj?

A k’alik ja’ ka’alikil a ja’ik a koje’, ma’ cha’ik u yáalkabe’, yéetel le je’ela’ ka kaláantik kex 20 litros ja’. Beeyxan wáaj ka k’alik ja’ táan a ts’ikikibáaje’ ka kaláantik kex 55 litros ja’.

¡YANAK JA’ YÓOK’OL KAB!

Ju’uno’ob máanchi’itab te’ tsíiba’

Fundación Aquae. (September 29, 2021). ¿Cuánta agua se necesita para producir alimentos? Recuperado de https://www.fundacionaquae.org

Fundación Aquae. (December 7, 2021). El río Bravo se está quedando sin agua. Recuperado de https://www.fundacionaquae.org/rio-bravo/amp/

Global Citizen. (s.f.). El río Bravo en México se está secando por el cambio climático. Recuperado de https://www.globalcitizen.org