U jejeláasil u ch’a’abaj meyajtbil ja’

U ch’a’abal ja’ meyaje’ ku bin u seten yutstal je’el bix u bin u kanik máak u ti’alinte’, yéetel le je’ela’ ku bin xan u nojochtal kaajo’ob, ku bin u k’expajaj u kuxtal w´íinik xan. Bey u chíikpajaj ti’ le waj jayp’éel ba’al u pa’jo’oltmaj máak uti’al u k’abetkúunsik ja’a’.

• U beel ja’ waj acueductos. Le je’ela’ jump’éel t’aan ich latint’aan u taal, taak ya’alike’ u beel ja’ beeta’an tumen wíinik uti’al u bis ja’ táanxel tu’ux. Yéetele’ le pak’a’ ku páajtal u náachkunsa’al u bisa’al ja’, ku beetal u yáalkab uti’al ka k’uchuk ti’ náachtak kaaj. Úuchben kaajo’ob patjo’oltej, je’el bix Egipto, India, Petra, Jordania, Grecia, Roma, Sri Lanka, Norteamérica, ba’ale beyxan Mesoamérica.

U bejil ja’ líik’esa’an tumen úuchben romanose’ ku ya’ala’e’ leti’ u jach noj  ba’alil ingeniería bin, u meyaj wíinik uti’al u líik’sik nukuch kúuchilo’ob. Tak bejla’ bina’ ya’ab tu’ux láayli’ u meyaj le acueductose’. Tak ma’ úuch bina’ láayli’ u meyaj ti’ kaaj úuchben pak’ bisik ja’ tu kaajil Segovia, España, bine’.

U beelil ja’ líik’sa’an tu nojkaajil Segovia. Oochel ch’a’aba’an tumen Helena Rivas

U ajawil Mexico, Nezahualcóyotl, taal tu pool u túuxtik líik’esbil jumpéel u beel ja’ uti’al bisik  ja’ tak tu nojkaajil México-Tenochtitlan ka’achij. Ja’e’ ku káajal u yáalkab Chapultepec tu’ux ets’ekbaj. Lela’ tu ja’abil 1466 túun. Bejla’e’ chéen wajjayp’éel u tuunichilo’ob beel ja’ ts’aka’an, ti’ yaan  Avenida Chapultepec bine’. Beyxan ts’aka’an ka’ap’éel tu’ux u ch’abaj ja’ tu bejil u taal ja’.

Bejla’e’ ma’ tsaj le úuchben pak’o’oba’, tumen jaya’an ya’abkach “tubería” uti’al bisik ja’ ti’ kaajo’ob.

• Bix yúuchuj jóoyab ka’achij waj sistemas de riego. Tu lu’umil Mesopotamia, ich u ja’abilo’ob 1300 ma’ili’ k’uchuk k k’iinilo’oba’, uti’al u jóoyabta’al paak’ale’ ba’ax ku beeta’ale’ ku jo’opa’aj ja’ yéetel jump’éel nuxi’ nu’ukule’, ku ts’o’okole’ ku tóoxch’inta’al ich paak’alo’ob uti’al ka áalkabnak. Le nu’ukulo’oba’ guimbaletes u k’aaba’. Le je’elo’oba’ nukuch che’ ku yúumta’al uti’al u ch’a’ik le ja’ ku yáalkab tu yook ja’o’.

U yajawilo’ob Egipto, faraones le ku ya’ala’lo’, tu túuxtajo’ob beetbil u nukuch beel ja’ uti’al yúuchuj jóoyab. Bey túuno’ t’i’inij jejelás beel ja’, tu páanajo’ob lu’um uti’al u potiko’ob chultún xan: “Jump’éel meyaj jach nojba’al tu nojlu’umil Egipto leti’ máax jo’olintik yilik u páana’al lu’um uti’al u beeta’al u beel ja’ bisk ja’ ich paak’áal” (Casson et al., 2001).

Bejla’e seten yaan jejelás bix yúuchuj jóoyab: yaan chéen máank’abili’, yaane’ chéen péepets’k’abil u nu’ukul beetik u meyaj. Yaan jóoyab ku yúuchul yéetel u yooxol k’iin. Yaan nu’ukule’ chéen tu juunal ku jóoyab, ku t’i’it’besik ja’ tu juunal. Yaane’ chéen chan jóoyab ku beetik yéetel u ch’ach’ajaankil. Yane’ yáan lu’um ku yúuchuj. Yane’ ku ja’ayal u che’ile’ ku cha’abaj u bin ja’ ku bin u t’óotik tu mejen joolilo’ob. Jach tu ts’ooke’ yaan nu’ukul molik ja’ chéen yaan iik’.

• K’ala’an ja’ uti’al jóoyab waj presas. Ba’ax presa ta t’aan. Je’el k a’alike’ jump’éel nuxi’ kóoch pak’ líik’sa’an tu bejil jump’éel yook ja’, waj ich jump’éel chúulte’. U tuukulile’ u je’elsik u yáalkab ja’, beyxane’ uti’al u jóok’sik yóok’ u bejil yáalkab. Bey u yúuchuj tak úuchij: “K’iin ku yúuchul búulkabil tumen ku tuul yook ja’e’, aj egipto’ob ku chulubtiko’ob ja’ ti nukuch jool u páanmajo’ob lu’um, beyo ku jeel k’a’abéetkúunsiko’ob. Aj egipto’obe’ ku kaxtiko’ob xan bix u bisiko’ob ja’ tak tu’ux k’abéet, kex náach (Casson et al., 2001); beyxane’ tu kano’ob u k’al u beel junjaats u ja’il Nilo ­–tu líik’so’ob u pak’il– uti’al ma’ yúuchul búulkabil.

Ba’ale’ ma’ bey bejlae’. Kéen k u’uy u ya’ala’aj presa bejla’e’ t poole’ ku taal jump’éel nuxi’ pak’ líik’sa’an, yaan u nu’ukulilo’ob u je’ebel yéetel xan u k’a’alal. Ku páajtal xane u k’alik u beel ja’ uti’al u bis tak ich paak’áal, ja’ uti’al uk’bil, ja’ uti’al beetbil energia electrica, jach tu tsook’e’ tu’ux xan je’el u bin u xíimbalkúunsubáaj táanxel tu’uxil máako’obe’.

Yóok’ol kaabe’ yaan kex 4,000 u nukuch kúuchil u k’a’alaj ja’.

• Kúuchilo’ob tu’ux ku ch’a’abaj u muuk’ ja’ utial sutbil sáasilil. Jach keet yanik le je’elo’oba’ yéetel presas. Le ku ya’ala’aj centrales eléctricas nukuch kúuchilo’ob tu’ux ku jóok’sa’al sáasilil uti’al túuxbil ich kaaj. Yanchaj jump’éel u yáax yíits’in, leti’ ku ya’alaj noria egipcia, kex 100 ja’ab ma’ilik k’uchuk le k k’iinilo’oba’. Noriae’ ku p’ulúustik u muuk’ u yáalkab ja’ bey túuno ku páajtal u jóok’sik sáasilil waj electricidad ti’ u muk’ yáalkab ja’. Ku ya’ala’ale’ le je’ela’ u asab úuchbenil ich tuláakal bix u kaxtik wíinik u jóok’sik sáasil ma’ili’ u k’askúuntik síjnáale’. Te’ k’iino’oba’ le ku ya’ala’aj energías renovables leti’ bin u asab ma’alobil.

Le je’elo’oba’ u lajunp’éel presas waj kúuchil yóok’ol kaab tu’ux ku k’a’alaj ja’ uti’al k’abéetkunsbil tu paach k’iin:

1. Tres Gargantas (22 500 MW u muuk’), China yaan.
2. Itaipú (14 000 MW u muuk’), Brasil/Paraguay ku p’áataj.
3. Xiluodu (13 860 MW u muuk’), China yaan.
4. Guri (10 234 MW), Venezuela yaan.
5. Tucuruí (8 370 MW), Brasil ku p’áataj.
6. Grand Coulee (6 809 MW), Estados Unidos yaan.
7. Xiangjiaba (6 448 MW), China yaan.
8. Longtan (6 426 MW), China yaan.
9. Sayano-Shushenskaya (6 400 MW), Rusia ku p’áataj.
10. Krasnoyarsk (6 000 MW), Rusia yaan.

• Wóolis nu’ukul uti’al u péeksa’al ja’ waj molinos de agua. Le je’eloba’ úuchben ba’al, u nojba’alile’ máatak uti’al u ch’a’abaj u muuk’ ja’ meyaj uti’al yaanal ba’al, je’el bix u ju’uchu’uj i’inaj uti’al jaantbil, uti’al u jóoyabta’al paak’áal, uti’al u jóok’sa’al sáasilil.
• Bix u je’elsa’aj ja’ ku yáalkab waj contención de aguas. U k’aba’e’ ataguías, ku meyaj uti’al u k’e’exel u beel yáalkab ja’, waj uti’al u jóok’sal ja’ tu beel ka tikinkúunsak junxóot’ lu’um, waj chéen u wa’alkunta’al u beel ja’, waj uti’al u beeta’al u xuul, waj mejen bejo’ob. Ma’ ba’al túumbeni’: úuchben aj egipcios tu meyajto’ob ka tu líik’so’ob jejelás pak’ uti’al ma’ u yantal búulkabil.
• Ba’al bisik máak ba’ale’ ku péek yéetel u muuk’ yooxol ja’. Le nu’ukulo’oba’ ku meyajo’ob yéetel u muuk’ yooxol ja’. Tak ma’ úucha’, tánchumuk u sigloil XX, tsíimin k’áak’e’ láayli’ yooxol ja’ ku k’abéetkúunsike’. Bejla’e’ tsíimin k’áak’e ku péek yéetel diésel , yéetel electricidad.
• Globos aerostáticos​ (a vapor). Tu nojpetenil Europa, táan u ja’abilo’ob 1800 ka yáax chíikpajaj wóolis nu’ukulo’b uti’al bisik máak. Le je’elo’oba’ ku ch’a’iko’ob u muuk’ ti’ yooxol ja’ xan. Bejla’e’ óoxp’éel u jejeláasil le nu’ukul yana’: jump’éele’ ku meyaj yéetel chokoj iik’, u jeele’ yéetel gas (hidrógeno, gas hulla, helio, propano), u jeele’ yéetel Rozière (le je’ela’ jump’éel gas síis waj chojoj uti’al u náachtal u bin máak ti’ nu’ukula’).

Tu ja’abil 2019, aj myaatso’ob Finlandia u taalo’obe’ tu ya’alajo’obe’ uti’al u túuxta’al ka’an nukuch cohetes bine’ jach ma’alob ka ch’a’abak meyaj le wóolis nu’ukulo’oba’. Yéetel le je’ela’ ku kaxta’ale’ ma’ u yeelel chúumuk bej le ba’al ku na’akalo’ (séeb u ch’aik k’áak’ hidrógeno). Ma’ chéen le je’el xana’, u jaajil bine’ mix jach ko’oji’ (helio bine’ jach ko’oj).

Tu nojlu’umil China káaj u máank’abta’al le wóolis nuukulo’oba’.

Le nukuch wóolis nu’ukulo’oba’ ku meyaj ti’ nukuch ba’ateltáambalo’ob. Ku túuxta’al xan ka’anale’ uti’al u k’aj óolta’al bix yanik ka’an (u chokwil iik, waj je’el u k’áaxal ja’ xane’). Ku meyaj xan uti’al náaysaj óol máak, uti’al publicidad waj deportes.

• U jejeláasil bix u pu’uluj éek ja’, waj bix u ja’atsaj.
• Nanotecnologías, waj bix u luk’sa’al u yéek’il ja’ tak tu xuul. Bejla’e’ ku páajtal xan u máaytal ja’, u máaytal ba’al éek’kunsik kex máake’ ma’ u yilik tumen ma’ chika’an tu yich máaki’. Le je’ela’ u k’aaba’e’ sistemas nanofiltración. Ku ma’alobkuntik xan u luk’sa’al u ta’abil ja’ (yéetel ku ya’ala’aj ósmosis inversa). Lela’ ku páajtal tumen yaan ba’al ich le ja’o’ beetik u luk’uj sojol ku taal ich yéet ja’ilo’, yaan ba’al chukik le ba’ax éek’kunsiko’. Beyo’ ku láaj pulik. Ja’ túune’ ku sáasiltaj, ku ma’alobtal uti’al uk’bil.

Jayp’éel ta t’aan tu binetaj to’oni’. Ku páajtal wáaj a wa’lik to’on. Túuxtej to’on ts’iib.

Jejeláas ju’un t xokaj uti’al k beetik le meyaja’:

Je’el u páajtal a xokik u jeel ju’uno’oba’ uti’al ka a wojéeltej u ya’abil xane’:

Casson, L. et al. (2001). Egipto antiguo. Castaño, A. (trad). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Douas, M., Serena, P. A., & Marqués, M.I. (s.f.). La conexión nanotecnología-agua. Esfera del agua. Recuperado de https://www.esferadelagua.es
En el Green Power. (s.f.). La energía hidroeléctrica. Recuperado de https://www.enelgreenpower.com
Europa Press. (21 de agosto de 2019). Proponen un globo de vapor para lanzar cohetes a gran altitud. Recuperado de https://www.europapress.es
Gestiriego. (2 mayo, 2019). Sistemas de riego innovadores. Recuperado de Recuperado de https://www.gestiriego.com/
Hadas, M. et al. (2000). La Roma imperial. Bosh, E. S. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Kramer, S. M. et al. (2000). La cuna de la civilización. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Martí, A. (27 de septiembre de 2020). La presa de las Tres Gargantas: un monstruo hidroeléctrico situado en China y la planta energética más grande del mundo. Recuperado de https://www.xataka.com/
Meléndez, J. (s.f.). Historia de los globos aerostáticos. Mucha Historia. Recuperado de https://muchahistoria.com
Naturgy. (s.f.). Las grandes presas hidroeléctricas del mundo. Recuperado de https://www.naturgy.com
Real Academia Española. (s.f.). Presa. Recuperado de https://dle.rae.es/presa
Wikipedia. (s.f.). Acueducto. Recuperado de https://es.wikipedia.org
Wikipedia. (s.f.). Acueducto de Chapultepec. Recuperado de https://es.wikipedia.org
Wikipedia. (s.f.). Molino hidráulico. Recuperado de https://es.wikipedia.org