Inicio » Ts’íib tu yóok’laj ja’

Yook ja’ río Colorado

Audio en maya

U ts’íib Otto Solórzano Silva

U yook ja’ río Colorado u k’aaba’e’ te’ ku síijil ich nukuch wiitso’ob Montañas Rocallosas –wáaj chéen Rocallosas–, tu petlu’umil Colorado, Estados Unidos. U ja’ile’ te’ ku k’uchuj u jayubáaj tak tu chi’ u k’áak’náabil mar de Cortés u k’aaba’e’, le je’ela’ junxóot’ u lu’umil Mexico k’ala’an ti’al ma’ u k’askúunta’al bin.

Le yook ja’ río Colorado u k’aaba’a’ leti’ u asab nojoch sayabil ja’ ti’al uk’bil ti’ tuláakal u chik’inil u nojlu’umil Estados Unidos.

Ti’ buka’aj u chowakil ku taal u yáalkabo’, rio Colorado ku méek’ik kex buluk parques nacionales wáaj once parques nacionales ku ya’ala’alo’, ichilo’obe’ te’ yaan le ku ya’ala’aj Gran Cañón. Jump’éel parque nacionale’ junxóot lu’um jach táaj nojoch tu’ux ku líik’il jejelás che’ wáaj xíiw unaj u kala’antal ma’ u ch’éejej, le yóok’lal túun bine’ ku ka’alaj u lu’umil ti máak.

Le nuxi’ yook ja’ rio Colorado u k’aaba’a’ leti’ taasik ja’ ti’ maanaj cuarenta millones wíinik bin. Leti’ xan u asab nojchil yook ja’ ku yáalkab tu chi’ u lu’umil Estados Unidos tak tu k’áak’náabil Oceano Pacífico. Yaan kex 2 300 kilómetros u chawakil.

El Río Colorado

Yook ja’ rio Colorado.
Tu’ux ch’a’ab le oochela’: Wikipedia. La enciclopedia libre (2021).

La conquista del Colorado

U toka’aj u lu’umil  Colorado tumen ts’uul, tu ja’abil 1540, tumen Francisco Vázquez de Coronado.
U meyaj ti’ óleo Augusto Ferrer-Dalmau.
Tu’ux ch’a’ab le oochela’: Wikipedia. La enciclopedia libre (2022).

Yook ja’ rio Colorado yéetel wíinik

Tu lu’umil tu’ux ku síijil río Coloradoe’ kajlaj ka’ach úuch wíiniki’, kex 8 000 ja’ab paachile’ yaan wíinik bin ku kajtali’. Le máaxo’ob ku kajtalo’ob te’ te’ k’iino’oba’ u ch’i’ibal bin junjaats wíinik taalja’an káajal te’ lu’umo’obo’ yaan kex mil ja’ab bin.

Le lu’um je’elo’oba’ xíimbalta’ab tumen ts’uulo’ob tu k’iinil, ts’uulo’ob jo’olinta’ano’ob tumen Francisco Vázquez de Coronado. Ba’ax ts’íibta’an tu yóok’laj u xíimbal le wíinika’ ku ya’ala’al jach nojba’al bin.

Tu ja’abil 1821 le lu’umo’oba’ máan u ti’alint México, le ka ts’o’ok le Independencia ku ya’ala’alo’.

U k’uchuj túumben kaajnáalo’ob

U lu’umil Coloradoe’ p’áat túun tu k’ab u gobiernoil Mexico tak tu ja’abil 1847. Ku ts’o’okole’ ka máan túun tu k’ab u gobiernoil Estados Unidos, le je’ela úuch ka ts’o’ok le ba’ateltáambal México-Americana ku ya’ala’alo’.

Te’ tu k’iinilo’ob u seten k’uchuj máak u kaxant k’aan taak’in, oro ku ya’ala’alo’o, táan u káajbal u ja’abil1860, leti’ ka ts’áan u ya’abil wíinik te lu’umo’obo’, leti’ ka kajlajo’ob tu ka’anlil u lu’umil Colorado.

U seten ch’a’abaj u ja’il

U kóochil le yook ja’a’, yéetel u ka’anlil ikil u taal u lúubul ka’ilikil u yáalkabe’, ku meyaj ti’al u péeksik nukuch nu’ukulo’ob beetik u yantal sáasilil. Ti’al le je’ela’ ku k’a’alal ya’ab tu’ux u ja’ail –le presas ku ya’ala’alo’–, leti’ beetik túun u bin u p’íittaj u ja’il yook ja’.

Tu yóok’laj bix u beeta’al u meyaje’, u luuk’il jáal ja’ –wáaj delta– le yook ja’a’ ts’o’ok u tijil jach tu xuul 160 km u chowakalilo’.

Ken k’uchuk u jay u ja’il tak mar Cortes, óotsil río Colorado jach mina’an u ja’il.

Delta del Colorado

U delta yook ja’ Colorado.
Tu’ux ch’a’ab le oochela’: Wikipedia. La enciclopedia libre (2022).

Yaan u ju’unil tu yóok’laj bix unaj u múulmeyajtiko’ob ja’ ts’íiba’an tumen u gobiernoilo’ob Mexico yéetel Estados Unidos tu k’iinil 3 ti’ febrero tu ja’abil 1944. Le ju’una’ ku ya’alike’ ja’abilja’abe’, México unaj u k’amik tu k’ab Estados Unidos 1 850.234 millones metros cuadrados ja’, ba’ale’ tak bejla’e mixbal ku ts’aabal ti’.

Ba’ale’ bejla’e’ yaan wáaj jayp’éel úuch’táambal Estados Unidos ku meyao’ob tu yóok’laj rio Colorado. Leti’obe’ ma’ u p’atiko’ob ka k’a’alak wáaj ka tse’elek ja’ ti’al meyaj ti’ yaanal ba’ax.

Te k’iino’ob túuna’ Estados Unidos táan u yilik ku binetik ja’ ti’al u yúuchuj meyaje’, anchaj u kaxtik yaanal bix u kaxtik ja’. Bey túun ka káaj u luk’sik u ta’abil k’áak’náab ti’al meyaj ja’ ti’ nukuch kaajo’ob je’el bix Las Vegas wáaj Los Angeles.

Ba’ale’ yook ja’ río Colorado ma’ u xu’uluj u tijil. Ku ts’o’okole’ jach séeb u bin u tijil. Ma’ u xáantal ma’ u bin u chúukbes ja’ k’a’abéet ti’ máak tu’ux ku máano’. U bin u chokotal sijnáale’ leti’ talamkúuntik k’iintuno’ob bin, leti’ beetik u sa’ap’aj u ja’il yook ja’. Le je’ela’ ku páajtal u yila’al ti’ chulte’ Meade u k’aaba’ yéetel ti’ chulte’ Powel u k’aaba’, tu k’a’apéelil beeta’an yéetel u ja’il rio Colorado. U ja’il le chultubo’oba’ ts’o’ok u yéemej kex diez metros je’ex bix suukil chuupile’.

Jejeláas yook ja’ xoka’an ti’al u ts’íibta’al le meyaja’

Best, A. (2019, enero). Hydraulic Empire, sharing a legacy, carving a future for the Colorado River. Lincoln Institute of Land Policy. Recuperado de https://www.lincolninst.edu

Verdú, P. (20 de marzo, 2022). Vázquez de Coronado, el conquistador que buscaba tesoros y encontró el Gran Cañón. La Vanguardia. Recuperado de https://encrypted-tbn0.gstatic.com

Wikipedia. La enciclopedia libre. (22 de diciembre, 2022). Delta del río Colorado. Recuperado de https://es.wikipedia.org/

Wikipedia. La enciclopedia libre. (1 de enero, 2017). Archivo: La conquista del Colorado.jpg. Recuperado de https://es.m.wikipedia.org

Wikipedia. La enciclopedia libre. (24 de septiembre, 2021). Río Colorado. Recuperado de https://es.wikipedia.org,  https://es.wikipedia.org, https://upload.wikimedia.org/