Atl iwan tlaltipakchanehkeh

Audio maya

Audio náhuatl

Itech wehweyi tlaltipalchanehkeh meya atl ipan apan, atlahmako noso apaxtli, ¿tlika?: toaw, atl techyolitia, techiskaltia wan techyoltlachialtia; ma tiknemilikan, in tlakatl Herodoto, tlin okiyolitih amapowalis, kitenewa ika yehwa okihtohka ika ne Egipto nomeyaltia apan Nilo; kan onenkeh in tlaltipakchanehkeh, Mesopotamia, nonextia ipan ome apan; no ihki iksan China nomayana ipan apan Amarillo; Ganges, Yekapan wan inemian India; nikan ipan Tenochtitlan onokwiteh ipan makwil apaxtli…

Nikan timechmakaskeh se tlapowahli kan menkipowaskeh ken tikasikamatiskeh in tlanemilistli (Xkelnamiki ika in arqueólogos wan in amaixmatkeh, mohmostla kinextihtokeh yenkwiktlanemilistli wan welis kipatlaskeh tlin tonahli wan ken onenkah in tlaktipakchanehkeh):

Acrópolis Foto_de_Helena_Rivas

Xihtli

Ken kitokayotiah apan

Kalpan/tlaltipak chanehkeh

Kipiya 10 000 xihtli

Nilo Apan

Kan achtopa onosentilihkeh tlaltipakchanehkeh wan onoyekchih Egipto

Kipiya 5 000 xihtli

Tigris iwan Éufrates Apan

Kitokayotia “atenkopantlahli”, Mesopotamia-Sumeria-Akkadia-Babilonia; zigurats; weyikalpan Ur, Eridú, Kish, Erech, Agadé

4 000 a. i. t..

Indo Apan

Kan achtopa onosentilihkeh India chanehkeh

3 100 a. i. t.

Nilo Apan

Achtopa chantlakameh tlin tlahtoa noso tlayekana; in weyi Esfinge ipan Gizeh

2 700 ta 2 200 a. i. t.

Nilo  Apan

Weytlahtokayopan iksan Egipto; weyitsakwalopan  motokayotiah Menkaura, Khafra wan Khufu

2 500 a. i. t. ta 200 t. p.

Apan Coatzacoalcos, Tonalá, Papaloapan iwan San Juan

Tokohkolwan olmeca, “tonankionemilis” ipan in Mesoamérica; San Lorenzo Tenochtitlán, Tres Zapotes, La Venta,

2 500 ta 1 500 a. i. t..

Apan Indo, Ihelum, Chenab, Ravi, Sutlej, Ganges, Jumma, Narbada, Tapti

“tlaltipakchanehkeh  itech apan Indo”, weyikalpan Harappa wan Mohenjo Daro

2 000 ta 1 800 a. i. t.

Nilo Apan

Tlahtokayopan ipan Egipto, miyek tomin wan chikawilis yekanal

1 600 ta 1 100 a. i. t..

Nilo Apan

Yenkwiktlahtokayopan Egipto, tlahtokayopan wan kwak owets

1 500 ta 1 000 a. i. t.

Amarillo Apan, Wei, Lo, Yangtze

Anyang, itlatilanal Shang; Loyang, itlatilanal chenehkeh oriental; Ch’and-an, tlatilanal ikisyan tonahli; weyi tekorral kixmatih Muralla

 1 200 ta 400 a. i. t..

Atekomolkan ipan Teotihuacan

Cuiculco, Tlatilco, Ticóman Zacatenco, Tezoyuca

747 a. i. t.

Nilo Apan

Itlayekanal Cus ipan Napata (Kush, Kuš o Cush) África

760 al 146 a. i. t.

Eurotas Apan

Esparta (Grecia)

753 a. i. t.

Tiber iwan Po Apan

Roma

600 a. i. t. ta 800 t. p.

Ameyalko wan tlalkoyoktli

Mayas, Tikal, Chichén Itzá  (Mesoamérica)

508 ta 146 a. i. t..

Apan Cefiso, Ilisos iwan Erídanos

Atenas (Grecia)

400 a. i. t. ta 900 t. p.

Apaxtli noso tlakomolko ipan tlakomolkan Teotihuacan

Teotihuacanoschanehkeh, Teotihuacan

1180-1897

Apan Níger

Itlayekanal Benin noso Edo, África

1325-1521

Apaxtli ipan Xaltocan, Zumpango wan Texcoco (salados), wan Xochimilco wan Chalco (de agua dulce)

Mexicameh, Mexihko-Tenochtitlan(Mesoamerica)

  1. i. t.: achtopa iksan tonahli.
  2. p.: totonal noso totonal powal.
Egipto Foto de Helena Rivas
Escritura cuneiforme. Foto de Helena Rivas
Egipto Agua Foto de Helena Rivas
Mesopotamia Foto de Helena Rivas

Amochmeh:

No welis tikpowas ipan oksekimeh amochmeh ihkon tikmatis okseki tlamachilistli:

Bowra, C. M. et al. (2001). La Grecia clásica. Calvert, F. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Cartwright, M. (2019, abril 02). Reino de Benín (Kingdom of Benin). Cardozo, A. (trad.). World History Encyclopedia. Recuperado de https://www.worldhistory.org

Casson, L. et al. (2001). Egipto antiguo. Castaño, A. (trad). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

CNN en español. (18 de julio de 2012). Los mayas resolvieron el problema de la escasez de agua hace más de mil años. Recuperado de https://cnnespanol.cnn.com

Davidson, B. et al. (2001). Reinos africanos. Iglesias, M. I (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Hadas, M. et al. (2000). La Roma imperial. Bosh, E. S. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Hassig, R. (s.f.). Tenochtitlan en el gran lago. Arqueología Mexicana. Recuperado de https://arqueologiamexicana.mx

INAH, Instituto Nacional de Antropología e Historia. (2007). Zona Arqueológica de Teotihuacán. Origen. Recuperado de https://www.teotihuacan.inah.gob.mx

Infobae. (17 de agosto de 2022). México-Tenochtitlan: cuáles eran los cinco lagos que rodeaban la capital del imperio mexica. Recuperado de https://www.infobae.com

Kramer, S. M. et al. (2000). La cuna de la civilización. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Ochoa, A. (22 de diciembre de 2020). Cultura olmeca, la cultura madre que sentó las bases de Mesoamérica. Recuperado de https://www.admagazine.com

Schafer, E. H. et al. (1999). La China antigua. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Schulberg, L. et al. (2001). India histórica. Bárcena, A. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.