Atl iwan milakayotl

Audio en maya

Audio en náhuatl

Moihtoa ika in tlatoktli -wan kan tlatokalo- okipatlak inohwi tlaltipakchanehkeh panpa xok kikistinemiah onotlalihkeh wan opehkeh no sentlaliah kan kiyekchiwaskeh se kalpan; sanpa intlatok mihmiyek xinachtli kwah, amo nohnoka ihkon nopahpatlatih ipan kalpanmeh. Atl, ken nochipa, yehwa teyolitia wan tlatlakitia.

Ipan Mesopotamia, kitokayotiah “itlatsinil kalpanmeh”, tlatoktli otepalewi ika ma nochikawalti. “Ipan se amatl kan nesi ken tlatotokayah ipan totlatipak nesi ken tekitilowaya iksan, onpa nopowa ken notoka xonakatl, in lah nokwaya onpa ne Mesopotamia” (Kramer et al., 2000).

Ipan in amatl no tikpowaskeh tonalpowal (xkelnamiki ika in koyomeh wan amaixmatkeh mohmostla kinextihtoskeh yenkwik tlamachilistli wan welis nopatlas):

Cultivo de lechugas en una chinampa. Foto de José Luis Martínez Ruiz.

Ipan tlin xihtli

Tekitl

Kipiya 15 000 xihtli

Noyehyekoaya notokas kohokihli inisi Nilo apan, sanpa oksepa tlahtlamaya wan tlapehpenalowaya

Kipiya  12 000 a 13 000 xihtli

Miyehkan kan onka apan. Pewa nonextia ika tlatokalowaya, no ihkon nesi ika tlahtlamalowaya wan tlapehpenalowaya. Kikistinemilowaya.

8 000 a. i. t

Palestina Tlahli, Siria, Anatolia turca wan Irán. Jericó: pewa tlatokalo (ika tetl wan sokitetl)

7 000 a. i. t.

Mesopotamia, Jarmo. Tlatokalowayan wan onka xinachtli: tlawtli (iksan tlawtli wan tepitstlawtli); tlawhli, yexotl wan yetl; witsoktli ika tetl (tepetlatl ika tlaohoyalo wan maxelotetl)
Nilo tlakomolkan. Nemih tlatotokanimeh amihlan ipan Fayum; tlawtli wan  tepitstlawtli

5 000 a. i. t.

Mesopotamia. Hassuna. Iksan tlatoktli

5 000 ta 2  000 a. i. t.

China. Tlanemilis Yang-Shao onpa nesi ika tlatokalo, ipan loess ka tlakpak wan Amarillo tlakomolkan wan akin tetlaxtlawiliah. 
Mijo panizo, col china; nopehpenaya xochitlakilotl, tetsoltik, awatomatl wan senyoyotl; kas tlahtlaltik.

ipan 5 000 ta 4 000 años a. i. t.

Monextia ken tlatokalowaya (ipan tlatoktli) ta ipehyan Mar Rojo ta Tibesti, ipan iyohlotlan Sáhara (wan ipan ometsontli wan matlaktlipoal   xihtli tlawakanyes)
Ipan América pewa kiiskaltiah xihtli wan kihlitl

4 000 a. i. t.

China. Ipan Amarillo apan monextia keh tlatokalowaya wan nopopolowa ika san kemanon notoka.

India. Monextia ika nosentlalia se kalpan kan tlatokalo

4 000 ta 300 a. i. t.

Egipto. Kiyekchiwah weyi apantli kan kiatekiah intlatok; in apantli ika kiatekiyayah tlin kitokayah; Kitekahkaltiah Nilo apan ika tetl; no ihki kisentlalia atl; kiyekchiwah amehli; lah miyehkan tlatokah.  Wan yehwameh kipewaltiah ika kinemakah inxinach. In kipixkayah: tlawtli, tepitstlawtli, kihli, xokokomekatls, amatl, soyatl, tlakentli, ahonlin.

3 500 a. i. t.

Mesoamérica. Nesi ika nikan iksan notokaya tlayohli. Kiiskaltiah tlayohli.

3 400 ta 2 300 a. i. t.

In tlatoktli miyehkan nehnesi ipan tlakomolkan ipan México el 30 % onpa notlakwaltiah

Achtopa ahsis 3 000 a. i. t

África. Kitoka yeyi iyol tlawtli pinohli, tepitstlawtli wan aholin. “wan no ihkon nonextia ixkatl, tlin noitkia ne Mesopotamia. No ihkon noixmatia wakax, weyi wakax wan tlakaxolotl, nochimeh nonextiyayah ipan amapowalis” (Oliver, 2018).

2 500 ta 1 500 a. i. t.

India. Kalchiwalis ipan Indo apan. Altepematl wan kalpantokanimeh; tlawtli, tepitstlawtli, tlakihlotl wan ichkatl. Wehweixtohe ome weyikalpanmeh: Mohenjo Daro wan Harappa

2 000 a. i. t

Mongolia. Kas onpa ononextih wan noiskaltih ekatl

2 000 a. i. t.

Ipan Andes tlahli. Notokaya ayohtli, xaxokotl chihli, awakatl, istakyetl, weyixochitl wan ichkatl, kamohtli; tlatekilowaya ika apantli; tlatokayah ipan tlakomolkan

1 300 a. i. t.

China. Notokaya amakapolin. Ta ipan 300 xihtli kwak xenemia totatah. Noihtoa ika kiichtaka kiiskaltiyayah okwilmeh tlin kiyekchiwayah tlakentli (Oliver, 2018)

1 000 a. i. t.

Amiktlan ipan Mesopotamia. Notoka asentli

500 a. i. t.

India. Nochikawaltia tlatokilis

200 a 100 a. i. t.

Japón. Notoka asentli kan tlasokititlan

100 t. p (kas ta pa in tonal)

Mesoamérica. Mexiko tlakomolkan: noyekchiwa achinamilpan (Xochimilco wan Tláhuac)

Ipan in a. i. t.

Mesoamérica. Noahatekeia mihli tlakomolkan ipan Tehuacán

1 000 t. p.

Norteamérica: notoka mihli, yetl, ayohtli, akawalan, pisiyetl

  1. i. t.: achtopa iksan tonahli.
  2. p.: totonal noso totonal powal.

Atl iwan ken nokwia ipan tlatoktli panpa:

Se. Apachiwilowaya ipan atsakwaloyan:

Ome. Tlaapachiwilowaya ipan xopantlan, ken in Nilo apan, wan kawaya xamakahli wan weltoyah tokayah.

Yeyi. Ihkon wehweyi tlatoktli, tlatepewayah (ken onoittak ipan Mexiko wan Belice) wan xamakahli (no ihkon ononexti ipan maya tlahli). No onkatka xamakahli ipan Mesoamérica, ika tlaatekihlo noso kichiyayah ma kiewi ipan xopantlan.

Nawi. Chinanapan noso xamakahlipetlatl. Ononexti iksan ihkwak amo yehkoya koyomeh; in tlakotli kitekitiltiyaya ika atl wan san kwaltsin nokawaya ihkon noittaya ipan Mesoamérica. In apetlatl onpa nokwia ken xamakahli ihtik apan; no ihkon aman noixmati ken weyi tlanemilistli ipan tlatoktli wan ika timotlakwaltiah” (Martínez-Ruiz, 2004). No ihkon welis tikittas ipan Xochimilco, Mexiko.

Amochmeh:

No welis tikpowas ipan oksekimeh amochmeh ihkon tikmatis okseki tlamachilistli:

Casson, L. et al. (2001). Egipto antiguo. Castaño, A. (trad). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Davidson, B. et al. (2001). Reinos africanos. Iglesias, M. I (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Kramer, S. M. et al. (2000). La cuna de la civilización. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Leonard, J. N. et al. (2000). Japón antiguo. Saavedro, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Lobato, R. (1998). Terrazas prehispánicas en la región del río Usumacinta y su importancia en la agricultura maya. Estudios de Cultura Maya. DOI: http://dx.doi.org/10.19130/iifl.ecm.1988.17.593. Recuperado de https://revistas-filologicas.unam.mx

Martínez-Ruiz, J. L. (2004). Manual de construcción de chinampas. Jiutepec, México: Instituto Mexicano de Tecnología del Agua. Recuperado de http://repositorio.imta.mx

Oliver, G. (2018). Síntesis por capítulos de la Historia General de la Agricultura. De los pueblos nómadas a la biotecnología de José Ignacio Cubero. Colección Guadalmazán y Divulgación Científica. Córdoba, España: Editorial Almuzara. Recuperado de https://agroicultura.com

Schafer, E. H. et al. (1999). La China antigua. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Schulberg, L. et al. (2001). India histórica. Bárcena, A. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.

Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural. (25 de julio de 2018). Las chinampas, historia, cultura y seguridad alimentaria. Recuperado de https://www.gob.mx