Inicio » Itlahkwilol atl

Temaskahli, atl iwan tlapapatlalis

Audio en maya

Audio en náhuatl

Temaskahli, atl iwan tlapapatlalis

Okwihkwiloh Jacob López González
In tlahkwihkwilohli okipoh in arqueologa L. Hortensia de Vega Nova
Tlahkwilolkwepalis ika náhuatl: Kostik Aguilar

In kalchanehkeh ipan tlahuica-mexikatl ononextih ipan Yawtepek, ipan Morelos tlahli, Mexihko tlahli (1220-1521 d.C.) panpa onpa weyi atl tlin panoa ipan se apan aman tiktokayotiah Yawtepek apan; in apan ika tlatekiyah ipan intlatok wan onpa onochantihkeh. Ika lah kwaltsin atl wan okiyekchihkeh se tekpan inisi apan Yawtepek. In tekpan aman onka ixpan katlahpatiloyan ipan weyikalpan itech Yawtepek.

Ipan tekpan chantiah miyekeh kalpanchanehkeh ipan chikawaktekitl wan akin onomachtiyayah ipan in kalpan tlahuica-mexihkatl (Yawtepek tlahli): yaomeh wan tiopixkeh, wan no ihkon masewalmeh akin tepalewiah kwak onka ilwitl, tlamanilis, tlakwaliskayotl wan tlapohpowalis.

Temazcal, agua y transformación

Nochi tlin okwihkwilo in tlamantli kan nesi Yawtepek onpa chantia tekwhtli (akin tetlahtlaniliyaya tlanechikohli) iwan omemeh kalpixkweh (akin tetlahtlaniliyayah tomin wan tetlaxelowiliyaya tlanechikohli); se mexihkatl wan okse texkokanachaneh; yehwameh kinechikowayah on tlanechikolistli ipan kosehkan kalpanmeh (Tikwman, Tlatisapan, Atlwelik, Amatepeke, Okopetlatla y Oacalko) ihkon kititlaniskia ne Tenochtitlan wan Texkoko, ipan in kitokayotia Oaxtepek; ihkon tikpiyah toamochtsin, no ihki noihtoa ika in Tekpan ika katka se weyi kahli kan tlayekanalowaya.

Ipan tekpan onka kan naltilowaya noso kihliah temaskahli (aman yotlawehwelih). In temaskahli (ipan totlahtol kihtohneki: tema: “poktli ika tetl” wan kahli) noso kahli tlin pokisa onke inepantlan tekpan; kas onka nepantlan panpa kihtohneki ika lah tlachipahkan, nomalwilowaya wan kwelittayah kichipawaskeh intlakayo kitlaliyaya nepantlan; tla xkitlasohtla intlakayo te xpakilowaya, wan kwalowayah ipan intsontekon wan intlakayo; in kin tlanemililowayah akin chantiah nikan ipan totlan iksan kwak xeyehkoya koyomeh.

In temaskahli onkateh nepantlankayotl kan tlatenamikilo, maski onka se ipan in tekpan onpa xnomachtilowaya san tlayekanalowaya.

In temeh tlin ika onoyekchih on temaskahli walewa itech tlasokitetl, wan no ihki kekchiwaya ika tepaktli, ohtlatl noso tepehpetstik. In tlaltipan ipan in temaskahli tlalaktok wan sanken xtikmatih tlih ika onoyekchih , kas onekchih ika tetl, maski in tlin ika nekchiwan temaskahli nekchiwa ika tesokitl, tepetlatl (in nekchiwa ika sokitl. tlahli, tenextli, ika tlahpahli wan okseki.) wan tetl.

Noxotlaltiyaya ika ipotokyo temeh in kinsewiah kwak tlikawantok wan onpa kisewiyayah ika atl (in tla walewaya ne ipan Yawtepek apan).

Miyek tlapahtihli onka ipan in temaskahli, onpa nomachtilowaya, naltilowaya wan tepahtilowaya, kwak se yokwalok; okse tlahtohli, in temaskahli kipiyaya mikek tlayolpahtilis wan kinpalewiyaya akin onpa kinekiah nopahtiskeh ipan in tekpan.

In kalpanchanehkeh kinemiliyayah ika in temaskahli ketlah titlalkalakis wan onpa nonotsaya akin Yoltokeh wan akin yomikeh.

Nikan tikittah ika innemilis ipan tlalchanehkeh tlahuica-mexica iwan oksekimeh kalchiwanimeh, lah kitlakaittayak in temaskahli panpa onpa nopahtiyayah, amo san onpa nopohpowayah, miyek onpa nochiwiliyayah; tikittah ika ika kitekitiltiyayah in temaskahli kan nopahtiyayah wan kittayah in temaskahli ken se ohtli noso kan inwan titlahtos mimikeh noso kan miktlan.

No ihkon kinemiliyaya ika nopahtia intlakayo ika potoktli totonki, wan ihkon kixotlaltia tonelwayowan, kinehnemilita tonelwayo, kwaltsin tekipanoa tokwetlaxkol, nomiyekilia tonemiliskayotl, notsontekon notlikwiltia, tonakayo selitia wan tonemilis tlachiya.

Tlin ika tiktsakwa totlahkwilol, in tlapatilis amo san tlin tikittayah, no ihkon miyek tlamachilistli onopatlak ipan intsontekon, ken kinemiliyayah ika mohmostla weliskia onpa timoyolpatlas, kitlikwiltia wan onpa nochipawa, onpa tlanemilia , onpa noyolpatla, kan kixtia tlih xok kwahli wan kinextia tlin yenkwik; tikihtohkenih, tla tiknekis tikpatlas, wan noihkon sanken tikpiyas motonal, no ihkon ken se achipawak kwak pokisa ipan temaskah.

Amochmeh:

No welis tikpowas ipan oksekimeh amochmeh ihkon tikmatis okseki tlamachilistli

Cédulas informativas del tecpan (zona arqueológica de Yautepec).

Lozoya, X. (2005). Spa: salute per aqua, el temazcalli. Arqueología Mexicana. Recuperado de https://arqueologiamexicana.mx

Ortiz-Butrón, A. (2005). El temazcal arqueológico. Arqueología Mexicana. Recuperado de https://arqueologiamexicana.mx

Real Academia Española y Asociación de Academias de la Lengua Española. (s.f.). Calpixque. Diccionario de la lengua española. Recuperado de https://dle.rae.es

<https://www.lexico.com>