Atl iwan tlaltipakchanehkeh
Audio maya
Audio náhuatl
Itech wehweyi tlaltipalchanehkeh meya atl ipan apan, atlahmako noso apaxtli, ¿tlika?: toaw, atl techyolitia, techiskaltia wan techyoltlachialtia; ma tiknemilikan, in tlakatl Herodoto, tlin okiyolitih amapowalis, kitenewa ika yehwa okihtohka ika ne Egipto nomeyaltia apan Nilo; kan onenkeh in tlaltipakchanehkeh, Mesopotamia, nonextia ipan ome apan; no ihki iksan China nomayana ipan apan Amarillo; Ganges, Yekapan wan inemian India; nikan ipan Tenochtitlan onokwiteh ipan makwil apaxtli…
Nikan timechmakaskeh se tlapowahli kan menkipowaskeh ken tikasikamatiskeh in tlanemilistli (Xkelnamiki ika in arqueólogos wan in amaixmatkeh, mohmostla kinextihtokeh yenkwiktlanemilistli wan welis kipatlaskeh tlin tonahli wan ken onenkah in tlaktipakchanehkeh):
Xihtli |
Ken kitokayotiah apan |
Kalpan/tlaltipak chanehkeh |
Kipiya 10 000 xihtli |
Nilo Apan |
Kan achtopa onosentilihkeh tlaltipakchanehkeh wan onoyekchih Egipto |
Kipiya 5 000 xihtli |
Tigris iwan Éufrates Apan |
Kitokayotia “atenkopantlahli”, Mesopotamia-Sumeria-Akkadia-Babilonia; zigurats; weyikalpan Ur, Eridú, Kish, Erech, Agadé |
4 000 a. i. t.. |
Indo Apan |
Kan achtopa onosentilihkeh India chanehkeh |
3 100 a. i. t. |
Nilo Apan |
Achtopa chantlakameh tlin tlahtoa noso tlayekana; in weyi Esfinge ipan Gizeh |
2 700 ta 2 200 a. i. t. |
Nilo Apan |
Weytlahtokayopan iksan Egipto; weyitsakwalopan motokayotiah Menkaura, Khafra wan Khufu |
2 500 a. i. t. ta 200 t. p. |
Apan Coatzacoalcos, Tonalá, Papaloapan iwan San Juan |
Tokohkolwan olmeca, “tonankionemilis” ipan in Mesoamérica; San Lorenzo Tenochtitlán, Tres Zapotes, La Venta, |
2 500 ta 1 500 a. i. t.. |
Apan Indo, Ihelum, Chenab, Ravi, Sutlej, Ganges, Jumma, Narbada, Tapti |
“tlaltipakchanehkeh itech apan Indo”, weyikalpan Harappa wan Mohenjo Daro |
2 000 ta 1 800 a. i. t. |
Nilo Apan |
Tlahtokayopan ipan Egipto, miyek tomin wan chikawilis yekanal |
1 600 ta 1 100 a. i. t.. |
Nilo Apan |
Yenkwiktlahtokayopan Egipto, tlahtokayopan wan kwak owets |
1 500 ta 1 000 a. i. t. |
Amarillo Apan, Wei, Lo, Yangtze |
Anyang, itlatilanal Shang; Loyang, itlatilanal chenehkeh oriental; Ch’and-an, tlatilanal ikisyan tonahli; weyi tekorral kixmatih Muralla |
1 200 ta 400 a. i. t.. |
Atekomolkan ipan Teotihuacan |
Cuiculco, Tlatilco, Ticóman Zacatenco, Tezoyuca |
747 a. i. t. |
Nilo Apan |
Itlayekanal Cus ipan Napata (Kush, Kuš o Cush) África |
760 al 146 a. i. t. |
Eurotas Apan |
Esparta (Grecia) |
753 a. i. t. |
Tiber iwan Po Apan |
Roma |
600 a. i. t. ta 800 t. p. |
Ameyalko wan tlalkoyoktli |
Mayas, Tikal, Chichén Itzá (Mesoamérica) |
508 ta 146 a. i. t.. |
Apan Cefiso, Ilisos iwan Erídanos |
Atenas (Grecia) |
400 a. i. t. ta 900 t. p. |
Apaxtli noso tlakomolko ipan tlakomolkan Teotihuacan |
Teotihuacanoschanehkeh, Teotihuacan |
1180-1897 |
Apan Níger |
Itlayekanal Benin noso Edo, África |
1325-1521 |
Apaxtli ipan Xaltocan, Zumpango wan Texcoco (salados), wan Xochimilco wan Chalco (de agua dulce) |
Mexicameh, Mexihko-Tenochtitlan(Mesoamerica) |
- i. t.: achtopa iksan tonahli.
- p.: totonal noso totonal powal.
Amochmeh:
No welis tikpowas ipan oksekimeh amochmeh ihkon tikmatis okseki tlamachilistli:
Bowra, C. M. et al. (2001). La Grecia clásica. Calvert, F. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Cartwright, M. (2019, abril 02). Reino de Benín (Kingdom of Benin). Cardozo, A. (trad.). World History Encyclopedia. Recuperado de https://www.worldhistory.org
Casson, L. et al. (2001). Egipto antiguo. Castaño, A. (trad). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
CNN en español. (18 de julio de 2012). Los mayas resolvieron el problema de la escasez de agua hace más de mil años. Recuperado de https://cnnespanol.cnn.com
Davidson, B. et al. (2001). Reinos africanos. Iglesias, M. I (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Hadas, M. et al. (2000). La Roma imperial. Bosh, E. S. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Hassig, R. (s.f.). Tenochtitlan en el gran lago. Arqueología Mexicana. Recuperado de https://arqueologiamexicana.mx
INAH, Instituto Nacional de Antropología e Historia. (2007). Zona Arqueológica de Teotihuacán. Origen. Recuperado de https://www.teotihuacan.inah.gob.mx
Infobae. (17 de agosto de 2022). México-Tenochtitlan: cuáles eran los cinco lagos que rodeaban la capital del imperio mexica. Recuperado de https://www.infobae.com
Kramer, S. M. et al. (2000). La cuna de la civilización. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Ochoa, A. (22 de diciembre de 2020). Cultura olmeca, la cultura madre que sentó las bases de Mesoamérica. Recuperado de https://www.admagazine.com
Schafer, E. H. et al. (1999). La China antigua. Saavedra, C. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.
Schulberg, L. et al. (2001). India histórica. Bárcena, A. (trad.). Las grandes épocas de la humanidad. Historia de las culturas mundiales. México, DF, México : Ediciones Culturales Internacionales, S.A. de C.V.